ისტორიული ქალაქების ქსელი
საქართველოს ახლანდელ ტერიტორიაზე, ხანგრლივი ისტორიული განვითარების შედეგად დაახლოებით 80 პატარა და საშუალო ზომის ქალაქია. ამ ქალაქების უმრავლესობაში შემორჩენილია სხვადასხვა პერიოდის არქიტექტურის მნიშვნელოვანი ნიმუშები, ისტორიული ქუჩების ქსელი, დამახასიათებელი ფონური განაშენიანება, სილუეტი და ლანდშაფტი. ამ ქალაქების შესწავლა და სწორი რეაბილიტაცია არის ახალი და ძალიან აქტუალური ამოცანა კულტურული მემკვიდრეობის შენარჩუნებისა და ქალაქების მდგრადი სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების ხელშეწყობისათვის.
1990-იანი წლების ბოლოდან ძეგლთა დაცვის დეპარტამენტის, შემდეგ კულტურისა და ძეგლთა დაცვის სამინისტროსა და კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნული სააგენტოს მიერ მნიშვნელოვანი ძალისხმევა იქნა გაწეული ურბანული მემკვიდრეობის ინვენტარიზაცია-შეფასების და მართვის ინსტრუმენტების შექმნის მხრივ. ევროპის საბჭოს მიერ შემოთავაზებულ და დანერგილ მეთოდოლოგიებზე დაყრდნობით დამუშავდა მართვის თანამედროვე კომპლექსური ინსტრუმენტების, დაფარვითი ინვენტარიზაციის, ისტორიულ კულტურული საყრდენი გეგმის კონცეფციები, რაც წარმატებით განხორციელდა თბილისისა და ბათუმის ისტორიული უბნებისთვის 2005-2006 წლებში.
2009 წლიდან ფოკუსი უკვე პატარა ან საშუალო სიდიდის ისტორიული ქალაქებზე კეთდება - ბევრი მათგანი ჯერ კიდევ არ არის ცნობადი კულტურული მემკვიდრეობის კუთხით, თუმცა ფლობს უზარმაზარ პოტენციალს და, სწორი დაგეგმვის შემთხვევაში, შესაძლებელია სწორედ კულტურული მემკვიდრეობა გახდეს მათი სოციალური და ეკონომიკური განვითარების ხელშემწყობი სტიმული.
ევროპის საბჭოსა და ევროკავშირის ერთობლივი რეგიონული საპილოტე პროექტი „კულტურული მემკვიდრეობის რეაბილიტაცია ისტორიულ ქალაქებში“ (2010-2011) მცირე და საშუალო სიდიდის ისტორიული ქალაქების სოციალურ-ეკონომიკური განვითარებისთვის ინოვაციური ინსტრუმენტების შემუშავებას ისახავდა მიზნად. პროექტის ფარგლებში მოხდა 10 საპილოტე ქალაქის შერჩევა, რამაც ხელი შეუწყო ისტორიული ქალაქების ქსელის იდეის ჩამოყალიბებას და ქალაქებს შორის კულტურული მემკვიდრეობის სფეროში თანამშრომლობის პირველი დეკლარაციის ხელმოწერას (31.10.2011). პროექტის ფარგლებში გამართულმა სამუშაო შეხვედრებმა და წვრთნებმა გამოააშკარავა ქალაქებში არსებული მსგავსი პრობლემები და გამოწვევები და წარმოაჩინა ადგილობრივი თვითმმართველობების უნარების გაძლიერების გადაუდებელი საჭიროებები.
ამ გამოწვევების საპასუხოდ, 2013 წლიდან მცირე ისტორიული ქალაქების მართვის გაუმჯობესების და ადგილობრივი თვით-მმართველობების გაძლიერების ხელშეწყობის მიზნით საფუძველი ჩაეყარა კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნული სააგენტოს მრავალწლიან თანამშრომლობას ნორვეგიის კულტურული მემკვიდრეობის დირექტორატთან. 2013 წელს განახლდა თანამშრომლობის მემორანდუმი ისტორიულ ქალაქებს, სააგენტოსა და კულტურისა და ძეგლთა დაცვის სამინისტროს შორის. 2013-2016 წლებში სხვადასხვა ისტორიული ქალაქების მასპინძლობით, სააგენტოს დახმარებითა და ნორვეგიელი პარნიორების დაფინანსებით ჩატარდა სამუშაო შეხვედრების, სემინარებისა და კონფერენციების სერია, რომელიც კულტურული მემკვიდრეობის მნიშვნელობის და ადგილობრივ სოციალურ-ეკონომიკურ განვითარებაში მისი როლის გაცნობიერებას ისახავდა მიზნად.
სემინარების/კონფერენციების ორგანიზებისას პრიორიტეტად დასახულ იქნა ღონისძიებების სხვადასხვა მცირე ქალაქებში ჩატარება, რაც საშუალებას იძლეოდა მათ შესახებ ცნობადობის ამაღლებას, სამეცნიერო-კულუტურული ფოკუსის გააქტიურებას.
თვითეული სენიმარი სრულიად განსხვავებულ თემას მიეძღვნა, როგორიცაა ადგილობრივი თემის ჩართულობა გადაწყვეტილების მიღების პროცესში, ქალაქების მარკეტინგი და შემოქმედებითი ინდუსტრიები, არამატერიალური მემკვიდრეობა, სივრცითი დაგეგმვა, ინდუსტრიული მემკვიდრეობა და ა.შ. სემინარებზე წარმოდგენილი იყო როგორც ნორვეგიული გამოცდილება, ასევე საქართველოში არსებული წარმატებული მაგალითები და პრობლემური თემები: თელავში გამართულ შეხვედრაზე განხილულ იქნა ბატონის ციხის კონსერვაციის გეგმა, ფოთში - ფოთის მიწათსარგებლობის გენერალური გეგმის პროექტი, ჭიათურაში - ჭიათურა-ზესტაფონი-ფოთი-ს ინდუსტრიული წრედის კვლევა, რაც ასეთი ტიპის პირველი კვლევაა საქართველოში. ქალაქში გასვლა და პრობლემური ადგილების ადგილზე განხილვა რეგულარულად ხორციელდებოდა შეხვედრების დროს.
2013-2016 წლებში გამართულ ღონისძიებებს 270-მდე ადამიანი დაესწრო. მათი უმეტესობა კულტურული მემკვიდრეობის და კულტურის, ასევე ინფრასტრუქტურის, სივრცითი დაგეგმვის, განათლებისა და ტურიზმის სფეროს წარმომადგენლები იყვნენ. შეხვედრებს ასევე ესწრებოდნენ წარმომადგენლები საქართველოს ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების, რეგიონული განვითარების და ინფრასტრუქტურის, კულტურის სამინისტროებიდან და ა.შ. ასევე, იმ საერთაშორისო დონორი ორგანიზაციების წარმომადგენლები, რომლებიც მსგავსი თემებით დაინტერესებულები არიან, მათ შორის, მსოფლიო ბანკი, და ევროპის საბჭო. რაც მნიშვნელოვანია, სემინარებში აქტიურად მონაწილეობნენ სტუდენტები სხვადასხვა უნივერსტეტებიდან.
პროექტის ფარგლებში 2015 წელს განხორციელდა ერთ სასწავლო ვიზიტი ნორვეგიაში საქართველოს ისტორიული ქალაქების შერჩეული წარმომადგენლებისთვის. ძირითადი თემები მოიცავდა ურბანული მემკვიდრეობის მართვასა და ეროვნულ და ადგილობრივ მმართველობებს შორის პასუხისმგებლობების განაწილებას (შეხვედრები ნორვეგიის კულტურული მეკვიდრეობის დირექტორატთან, დრამენის, კონსბერგის და რუკვანის ადგილობრივ თვით-მმართველობებთან). აქ ჰიპერლინკი ფოტოგალერეაზე
თანამშრომლობის ახალი ეტაპის გეგმები მომზადების პროცესშია. 2017 წლიდან კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის სააგენტო და ნორვეგიელი პარტნიორები ახალ საინტერესო პროგრამას წარუდგენენ საქართველოს მცირე და საშუალო ზომის სტორიული ქალაქებს.
საბჭოთა პერიოდის შემდგომ, ისტორიული ქალაქების კვლევის მეთოდოლოგიის განვითარების ახალი, თანამედროვე ეტაპი 1990-იანი წლებიდან იწყება. 1997 წელს ევროპის საბჭოსა და მსოფლიო ბანკის ერთობლივი პროექტით დაიწყო თბილისის ისტორიული უბნების - ზემო და ქვემო კალას საპილოტე კვლევები, რაც ევროპული სტანდარტებისა და მეთოდების დანერგვას ისახავდა მიზნად. ევროპის საბჭოს Core Data Index გამოყენებულ იქნა როგორც ბაზისი ურბანული ქსოვილის თანამედროვე საინვენტარიზაციო პრაქტიკის დანერგვისთვის. სწორედ ამ კვლევების შედეგად დამუშავებული მეთოდოლოგია უდევს საფუძვლად საკანონმდებლო ნორმებს, რომელიც კულტურული მემკვიდრეობის სფეროში დღესაც მოქმედებს და, რაღათქმაუნდა, მას შემდეგ მუდმივ დახვეწასა და განვითარებას განიცდის.
2004-2007 წლებში დამუშავდა ისტორიული ურბანული ქსოვილის კვლევის კიდევ უფრო რთული და კომპლექსური მექანიზმი - ისტორიულ-კულტურული საყრდენი გეგმა. [r1] საყრდენი გეგმა ეფუძნება ტერიტორიის დაფარვითი ინვენტარიზაციის პრინციპს და ისტორიული უბნების შესახებ ამომწურავ და კომპლექსურ მონაცემთა ბაზას ქმნის, რაც აუცილებელი წინაპირობაა ისტორიულ უბნებში ჩარევებისა და მათი განვითარებისთვის.
ამ მეთოდოლოგიის მიხედვით მომზადებული თბილისისა და ბათუმის ისტორიულ კულტურული საყრდენი გეგმები,[r2] დღესაც არ კარგავს აქტუალობას.
პირველად საბჭოთა პერიოდის შემდეგ 2004-2006 წლებში მოხდა ასევე კულტურული მემკვიდრეობის დამცავი ზონების დადგენის [r3] მეთოდოლოგიის განახლება. დამცავი ზონების პროექტები მომზადდა მცხეთის, თელავის, სიღნაღისა და ქუთაისისათვის.
2011 წლიდან ხდება უკვე ახალი, ინოვაციური მართვის ინსტრუმენტების დამუშავება მცირე ქალაქებისთვის, რომლის ფოკუსი ადგილობრივი თემის ჩართულობა და თვითმმართველობის გაძლიერების ხელშეწყობაა. ამგვარი მიდგომის მაგალითია საბაზო გეგმები , რომელსაც ევროპის საბჭო გვთავაზობს და რომელიც განკუთვნილია იმ სიტუაციებზე, როცა რთული საექსპერტო კვლევების დაწყებამდე, თვითმმართველობებს სჭირდებათ გრძელვადიანი ხედვა კულტურული მემკვიდრეობის გამოყენებით ქალაქის მდგრადი განვითარებისთვის.
ისტორიული ქალაქების ქსელი ეს არის ღია პლატფორმა, რომელსაც შეიძლება შეუერთდეს ნებისმიერი ქალაქისა თუ მუნიციპალიტეტის თვითმმართველობა, რომელსაც გააჩნია მდგრადი სოციალურ-ეკონომიკური განვითარებისთვის თანამედროვე ინოვაციური მიდგომების ძიებისა და დანერგვის სურვილი.
ისტორიული ქალაქების ქსელის იდეა ევროსაბჭოსა და ევროკავშირის ერთობლივი პროექტის „კულტურული მემკვიდრეობის რეაბილიტაცია ისტორიულ ქალაქებში“ ფარგლებში დაიბადა. პროექტის მიზნების შესაბამისად, გეოგრაფიული, ქრონოლოგიური და ტიპოლოგიური ბალანსის დაცვით შეირჩა ე.წ. პრიორიტეტული ინტერვენციის მცირე და საშუალო ზომის ქალაქები: აბასთუმანი, ახალციხე, ბორჯომი, დუშეთი, გორი, მესტია, თელავი, ფოთი, წყალტუბო, ჭიათურა.
პროექტის ფარგლებში გამართულმა სამუშაო შეხვედრებმა და წვრთნებმა გამოააშკარავა ქალაქებში არსებული მსგავსი პრობლემები და გამოწვევები და წარმოაჩინა ადგილობრივი თვითმმართველობების უნარების გაძლიერების გადაუდებელი საჭიროებები. ყოველივე აღნიშნულის გათვალისწინებით პროექტში მონაწილე ქალაქებმა 2011 წლის 31 ოქტომბერს ხელი მოაწერეს თანამშრომლობის დეკლარაციას, რამაც ხელი შეუწყო თანამშრომლობის გაგრძელებას პროექტის დასრულების შემდეგაც და თანამშრომლობის ახალი ფორმატი გახადა შესაძლებელი, უკვე ახალი საერთაშორისო დონორითა და განახლებული სამოქმედო გეგმით.
2013 წლიდან სამუშაო შეხვედრების ციკლი განახლდა უკვე ნორვეგიის საგარეო საქმეთა სამინისტროსა და ნორვეგიის კულტურული მემკვიდრეობის დირექტორატის მხარდაჭერით. განახლებული შემადგენლობით 2013 წლის 1 აგვისტოს, ქალაქ დუშეთში მოეწერა ხელი დეკლარაცია კულტურული მემკვიდრეობის სფეროში თანამშრომლობის შესახებ რომელმაც მოიცვა 11 ქალაქი: ახალციხე, ბორჯომი, გორი, დუშეთი, თელავი, მესტია, მცხეთა, სიღნაღი, საჩხერე, ფოთი, ყვარელი. დეკლარაციის ფარგლებში ქალაქების ხელმძღვანელობასა და საქართველოს კულტურის სამინისტროს, ასევე კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის სააგენტოს შორის ხელი მოეწერა შეთანხმებას, რომელმაც შექმნა საერთო სამოქმედო სივრცე შემდეგი ამოცანებისთვის:
საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად, შესაძლებლობის ფარგლებში კულტურული მემკვიდრეობის გამოვლენა, შესწავლა, გაცნობიერება, გაზიარება, დაცვა, შენარჩუნება და გამოყენება;
ცოდნისა და გამოცდლების გაზიარება, პროფესიონალთა დიალოგის წახალისება და კვალიფიკაციის ამაღლება;
კულტურული მემკვიდრეობის შესახებ სამოქალაქო ცნობიერების ამაღლება;
კულტურული მემკვიდრეობის, როგორც მდგრადი განვითარების, კულტურული მრავალფეროვნებისა და თანამედროვე შემოქმედების უმნიშვნელოვანესი ფაქტორის დაცვა;
კულტურული, ეკონომიკური და სოციალური ატმოსფეროს განმტკიცება, რაც ხელს შეუწყობს ფართო საზოგადოების კულტურულ მემკვიდრეობასთან დაკავშირებულ საქმიანობაში ჩართულობას;
თანამშრომლობა ისტორიულ ქალაქებში კულტურული მემკვიდრეობის რეაბილიტაციის სანიმუშო პროექტების დაგეგმვის, შემუშავების და განხორციელების მიზნით;
ერთობლივი სამოქმედო გეგმის შემუშავება;
დოკუმენტი #1ფუნდამენტური სოციალურ-ეკონომიკური პრობლემების პარალელურად, პროფესიული რესურსების სიმწირე ის მნიშვნელოვანი გამოწვევაა, რაც ქალაქებმა თანამშრომლობით უნდა დაძლიონ. ამასთან, ხშირ შემთხვევებში არ არის სათანადოდ გაცნობიერებული ურბანული მემკვიდრეობის პოტენციალი და მნიშვნელობა, ადგილობრივი თემის როლი და ჩართულობის მნიშვნელობა განვითარების დაგეგმვისა და განხორციელების პროცესში; ყველა ქალაქი არ ფლობს სტრატეგიული დაგეგმვის დოკუმენტებს, და, მაშინაც, თუკი ასეთი არსებობს, უმეტესად გარეშე სპეციალისტების მიერ არის შედგენილი და თვით-მმართველობებს უჭირთ მისი გამოყენება და განახლება. რეალური თვით-მმართველობის განხორციელება კომპლექსური და რთული გამოწვევაა, რაც მრავალ სხვადასხვა ურთიერთდაკავშირებულ ფაქტორთან არის მიბმული.
ყველაფერი ეს, აფერხებს ისტორიულ ქალაქებში რეაბილიტაციისა და გაჯანსაღების იმგვარი პროცესების წარმართვას, რაც შეიძლება გამოყენებულ იქნას დასაქმების, შემოსავლების ზრდის, კულტურულ-საგანმანათლებლო ცხოვრების გამოცოცხლების და საბოლოო ჯამში ადგილობრივი მოსახლეობის ღირსეული საცხოვრებელი გარემოს შექმნისათვის.
ისტორიულ ქალაქებს შორის თანამშრომლობის მიზანია ხელი შეუწყოს ისტორიული ურბანული სივრცეების განვითარებისთვის დემოკრატიული მმართველობის ინსტრუმენტების შექმნას, გამოცდილების ურთიერთგაზიარებას, თანამონაწილეობითი დაგეგმვისა და ურბანულ მართვის ცოდნების შეძენას, და იმ სხვა პროცესებს, რაც ხელს შეუწყობს მათ მდგრად სოციალურ და ეკონომიკურგანვითარებას.